In het Museum Meermanno in Den Haag is de tentoonstelling "Vogels. Duizend jaar vogels in honderden boeken" te zien. Je ziet er de eerste vogelboeken van Nederland, en zeldzame veldgidsen. Als bezoeker valt je oog dan op vele soorten die intussen zeldzaam zijn geworden in ons land: Hop, Ortolaan en Kwak. Ook vallen je de oude, nauwelijks nog bekende vogelnamen op, zoals Vinkenbijter of Blauwe Klauwier.

Het Haagse Museum Meermanno is het museum van het boek. Het beheert een grote verzamelingen handgeschreven en gedrukte boeken, van de middeleeuwen tot nu. Voor de tentoonstelling over vogels werkt het museum samen met de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.

In zes grote zalen in het monumentale pand van het museum aan de
Prinsessegracht zijn bijzondere, zeldzame vogelboeken te zien. Topstukken zijn onder meer Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant (rond 1350), waarin de Lepelaar opduikt, de Ornithologia van Ulisse Aldrovandi (rond 1600) en het indrukwekkende Nederlandsche vogelen van Cornelis Nozemann en Christiaan Sepp (1770-1829). De productie van het orgineel in vijf delen nam destijds 59 jaar in beslag. Het is een werk dat van precisie, vakmanschap en een grote liefde voor vogels getuigt. In het Nederlands van de 18e eeuw: 'Nederlandsche vogelen volgens hunne huishouding, aert, en eigenschappen beschreeven en alle naer 't leeven geheel nieuw en nauwkeurig getekend'. Een facsimile van dit werk verschijnt in oktober 2014 bij Uitgeverij Lannoo (www.nederlandschevogelen.nl).

Bij de tekeningen uit de boeken valt op hoe detailrijk de getekende vogels
zijn. Oog-, wenkbrauw- en vleugelstrepen: ze zijn precies te zien.
Tegelijk is de houding van de vogel soms verre van natuurlijk. Je ziet,
tot pakweg halverwege de 18e eeuw, dat het om werken van knappe tekenaars gaat; knappe tekenaars die gebruik maakten van anatomische collecties en opgezette vogels, maar zelden het veld ingingen.

Twee scholen stonden tegenover elkaar, zoals die ook beschreven zijn door Tim Birkhead in zijn The Wisdom of Birds. An Illustrated History of
Ornithology: de wetenschappers en verzamelaars, die het vooral ging om een systematische beschrijving van de soort, en de vogelaars uit het veld, die vooral de natuurlijke leefomgeving en het gedrag van vogels bestudeerden.

Voor de liefhebber van (zeldzame) vogels is er veel om van te genieten: de zeldzame oude boeken, de prachtige tekeningen en ook de benamingen van zeldzame vogels, die in onze taal deels verloren zijn gegaan. Het gaat dan om verwijzingen naar de Latijnse naam zoals Oriolus (Wielewaal) en om volkse benamingen als Vinkenbijter of Blauwe Klauwier (Klapekster). De liefhebber wijs ik nog maar even op de schatkamer van oude namen: het Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen van Klaas Eigenhuis.

Ontbreken er boeken en tekeningen? Nauwelijks. Misschien was het goed
geweest als ook het vernieuwende Birds of America van de ornitholoog en
schilder John James Audubon (1727-1838) was opgenomen. Maar goed, het is inmiddels misschien wel het duurste boek ter wereld. Bij een veiling door Christies bracht het in 2010 8,8 miljoen dollar op; de koper was sjeik
Saud Al-Thani van Qatar. Toegankelijker, en voor de Nederlandse
vogelstudie relevanter zijn de Verkadealbums van Jac P. Thijsse. En die
hadden er eigenlijk wel mogen zijn. Het album van de onderwijzer en
schrijver over Texel uit 1927 mag dan strikt genomen geen vogelboek zijn - Thijsse beschreef ook planten en insecten - zijn albums legden wél een belangrijke basis voor de popularisering van de vogelstudie, en voor de natuurbescherming in Nederland. Ook en vooral op het eiland Texel, waar jaarlijks veel Dutch Birders genieten van de voor- en najaarstrek.

Museum Meermanno. Vogels. Duizend jaar in honderden boeken. Van 29
augustus 2014 t/m 4 januari 2015.

Jerker Spits


Literatuur

Tim Birkhead. The Wisdom of Birds. An Illustrated History of Ornithology.
Bloomsbury, 2008 ISBN 9780747598220. 410 pp. €30,50.

Klaas J. Eigenhuis. Verklarend en etymologisch woordenboek van de
Nederlands vogelnamen. Met illustraties van Dirk Moerbeek. Stichting Dutch Birding Association, 2004. ISBN 9080843318672 672 pp. € 39,00.

Cornelis Nozemann, Christiaan Sepp. Nederlandsche vogelen 1770-1827.
Lannoo, 2014. EAN 9789401418027. 816 pp. € 129,-