De eer van de ontdekking van de allereerste Amerikaanse Zee-eend Melanitta americana – toen nog een ondersoort M nigra americana – voor Nederland en heel Europa wordt door medewaarnemer Jan Kist gegeven aan Joop Swaab en wel op de Brielse Maas, Zuid-Holland, op 26 december 1954. Twee dagen later werd de vogel dood gevonden. Op 2 november 1967 zag – en ving met blote handen (!) – O van Zuylen vanaf het strand van Texel, Noord-Holland, het tweede exemplaar ooit. Het beest bleek onder de olie te zitten en een dag later was ook deze vogel dood. Op 19 november 1977 zagen Michiel Hendriks en Kees Moeliker een exemplaar op het Oostvoornse Meer, Zuid-Holland. Of deze vogel lang geleefd heeft is niet bekend maar het feit dat hij op vrij korte afstand én poetsend werd gezien doet vermoeden dat ook deze vogel niet helemaal okselfris was. Wel was de waarnemer van dit derde geval voor Nederland optimistisch over een ander punt en schreef: ‘Wellicht wordt deze goed herkenbare (onder)soort als gevolg van steeds nauwkeuriger waarnemen in de toekomst meer gezien.’

Dit optimisme bleek 44 jaar lang ongegrond te zijn. Echter, elke vogelaar die hoopvol maar tegen beter weten in, groepen zee-eenden checkt op leuke krenten droomt van deze Amerikaanse zeldzaamheid. De ellende met zee-eenden is dat ze zich eigenlijk altijd veel te ver uit de kust ophouden. Een mannetje Brilzee-eend M perspicillata eruit pikken op afstand is nog wel te doen maar een Amerikaanse Zee-eend met zekerheid determineren op minimaal twee kilometer afstand, dat is andere koek. Derhalve moesten we het de afgelopen 44 jaar doen met louter vage claims. Tot vrijdag 8 oktober 2021.

Op deze dag stond een zeevogelfotografietocht vanuit de haven van Lauwersoog op het programma, georganiseerd door natuurfotografie.nl en begeleid door Arno ten Hoeve en Marcel van Kammen. Vissersboot de Dageraad voer uit om 08:00 met dichte mist en een spiegelgladde zee. Arno vroeg aan schipper Willem om, in tegenstelling tot voorgaande tochten, niet te ver de Noordzee op te varen. Het plan was om dit keer de kustlijn boven Schiermonnikoog, Friesland, te volgen en heen en weer te varen. Dit plan bleek goed uit te pakken. Rond 10:00 trok de mist op en brak de zon door maar was het meest opzienbarende te melden dat we hadden moeten adviseren om zonnebrandcrème te gebruiken. Behalve dit heerlijke zonnetje was er verder helemaal niets te beleven. Een groepje slome meeuwen deed zich boerend tegoed aan de overboord gegooide vis en brood. Zeevogels waren er niet. De groep van 30 fotografen staarde verveeld over de Noordzee.

Normaal gesproken ben ik tijdens zo'n tocht iedereen aan het instrueren over camera-instellingen en andere technische, vogelfotografie-gerelateerde zaken, zodat ik nauwelijks kans heb om zelf te fotograferen, laat staan te vogelen. Maar door de overweldigende rust van dat moment voelde ik mij niet schuldig om dan maar even aan het vogelen te slaan. We voeren op c 3 km uit de kust boven Schier, iets van 2 km ten oosten van de Marlijn. Ik begon – uiteraard ook nu weer tegen beter weten in – alle zee-eenden te checken. Hoe meer ik keek, hoe meer ik er zag. Op de rimpelloze zee ontwaarde ik vele 100-en Zwarte Zee-eenden. Als de boot op 400 m afstand kwam, vlogen de vogels al op, maar daarbij hoorde ik voor het eerst van mijn leven het snelle piepkuikengeluid van deze soort. Het eerste hoogtepunt was een feit! Aan bakboordzijde van de boot zat een groepje van zes of zeven zee-eenden, dichterbij dan de andere vogels. Met mijn 10x verrekijker nam ik het groepje in beeld. En alsof het de normaalste zaak van de wereld was en zonder enige twijfel over de determinatie zag ik voor mijn neus een mannetje Amerikaanse Zee-eend. Ik brulde de stilte in: ‘Amerikaanse Zee-eend!! Hier, in dit groepje zee-eenden. Maak foto's!!’. De meute werd langzaam wakker, ondanks het feit dat driekwart van de aanwezigen had begrepen dat er een Amerikaanse zeearend te zien was. ‘Ooh, zee-éénd...’. Alleen Marcel produceerde nog wat vage pixels maar verder was er niemand behalve ik die het beest behoorlijk had gezien. Gelukkig bleken mijn adrenaline-foto's overtuigend genoeg te zijn (Olympus, bedankt voor de voortreffelijke image-stabilizer!). Schipper Willem werd gevraagd om een rustig rondje terug te varen en ik gooide de waarneming in de Grunn twitchers whatsappgroep én op waarneming.nl. Ondanks alle inspanningen die volgden en de 32 paar ogen konden we de vogel met geen mogelijkheid meer terugvinden. Een mooie les die ik geleerd heb: als je op zee bent, laat dan één persoon koste wat kost zijn oog op de vogel houden. Want als je dat niet doet en één keer met je ogen knippert ben je je oriëntatie kwijt en daarmee dus ook de vogel.

Enigszins somber in het besef dat ik waarschijnlijk de enige zou zijn die deze zo goed als nieuwe soort voor Nederland bewust gezien had, vervolgden we onze tocht. Ergens paste dit ook wel in het rijtje van de drie eerdere Nederlandse waarnemingen - maar leuk was het niet. Delen is toch fijner. Uit het niets verschenen er een aantal Jan-van-genten Morus bassanus achter de boot en iedereen was die vage Amerikaan vergeten. Op Schier was men zonder dat ik dat wist druk in de weer vanaf duintoppen de gladde zee af te speuren. Mede door de weinige golven én het extreem heldere zicht op dat moment werd de vogel zo'n anderhalf uur na mijn ontdekking vanaf het strand teruggevonden! Heerlijk!

De beschrijving is weinig spectaculair: een adult mannetje zee-eend, geheel zwart met een enorm opvallende geeloranje snavel met grote knobbel. De bovensnavel inclusief knobbel was geheel geeloranje met donkere punt, en de ondersnavel geheel donker. Op de beste foto’s is te zien dat het neusgat verder naar voren zat dan bij een Zwarte Zee-eend. Op sommige latere foto's is ook te zien dat de gele vlek aan de onderzijde oranjerood was. De kop en nek oogde soms wat dikker en voller dan de Zwarte Zee-eenden.

In de 10 dagen daarna heeft iedereen die dat wilde de vogel kunnen zien vanaf het strand van Schier. De vogel leek levendig en gezond, dook veel en verbleef vaak in een klein groepje Zwarte Zee-eenden. Soms was hij zoals het een zee-eend betaamt op kilometers uit de kust te zien, maar voor enkele gelukkigen liet hij zich af en toe dichterbij zien. De laatste waarneming is van 18 oktober. Om bij Michiel Hendriks die in 1977 voorspelde te spreken: ‘Wellicht wordt deze goed herkenbare soort als gevolg van steeds nauwkeuriger waarnemen in de toekomst meer gezien.’ De kop is eraf, figuurlijk dan in het geval van dit individu, dus dat móét goedkomen, Michiel.

Arno ten Hoeve

Amerikaanse Zee-eend Melanitta americana, mannetje, Noordzee ten noorden van Schiermonnikoog, Friesland, 8 oktober 2021 (Arno ten Hoeve)

Amerikaanse Zee-eend Melanitta americana, mannetje, Noordzee ten noorden van Schiermonnikoog, Friesland, 8 oktober 2021 (Arno ten Hoeve)

Het vervolg

Na de eerste melding van Arno ten Hoeve zijn wij, Roelof de Beer en ik, direct gaan bellen met diverse (sportvissers-)boten om te kijken of er een mogelijkheid was een boot te huren voor de gehele zaterdag. De vogel was op dat moment alleen vanaf een boot waar te nemen. Onze inspanningen waren vruchteloos, het was kort dag en veel boten waren al verhuurd. “Dit gaat hem niet worden” dachten we, totdat er om 13:45 uur opeens een bericht binnenkomt van Patrick Snoeken…’in beeld nu, goed te doen vanaf het strand’.

Dit veranderde de boel, zeker ook omdat de vogel nog haalbaar was vanaf de vaste wal. Aangezien wij altijd liever vooraan dan achteraan staan, moesten we hier maar meteen naartoe, was het idee. Toevallig was ik nabij Alkmaar en zo kon ik Roelof vrij snel thuis in Schoorl oppikken. Tijdens de autorit werd er flink wat heen en weer gebeld en geappt met andere geïnteresseerden om een watertaxi vol te krijgen. Dat ging vrij vlot. De watertaxi hadden we inmiddels gecharterd en we moesten zorgen dat we om 16:00 uur in de haven van Lauwersoog stonden. Dat werd een behoorlijke uitdaging, gezien de vrijdagmiddagdrukte.

We wilden de vogel per se die dag nog binnenhalen, hij zat er immers, het was rustig weer en hij werd voor ons vastgehouden. En de dag erna weet je natuurlijk nooit wat zo’n beest doet met stromingen, golfslag etc. Daar kwam bij dat het op het vasteland erg spannend vogelen was, met ook al een Swinhoes Boszanger op de Maasvlakte. Het is dan fijn om de zaterdag de handen vrij te hebben of zelf te gaan zoeken, in plaats van de hele dag vast te zitten op Schiermonnikoog.

Op de Afsluitdijk kwamen we plotseling in 20 minuten file te staan en we realiseerden ons dat 16:00 uur een onmogelijke tijd was om te halen. Gelukkig was de beste man bereid ons een half uur later op te pikken. Deze boot was eigenlijk bedoeld voor een andere groep bevriende vogelaars, maar zij haalden dat tijdstip (gelukkig voor ons) ook niet.

Eenmaal op het eiland aangekomen was het snel een fiets huren (stonden al klaar, want hadden we al gereserveerd), even 20 minuten doortrappen, een lange wandeling over het strand en aanschuiven maar. Hebbes! De vogel werd keurig voor ons vastgehouden in de scoop, nogmaals dank daarvoor! De vogel liet zich fraai zien in mooi avondlicht. Een welverdiend biertje in de Merlijn smaakte als vanouds goed, zeker na het zien van een nieuwe soort en zo’n lange reis. We maakten ons op om weer naar de boot te gaan en tegen 23:00 uur ‘avonds kwamen we moe maar voldaan weer thuis.

Rob Halff

Blije vogelaars na het zien van de Amerikaanse Zee-eend, Schiermonnikoog, Friesland, 8 oktober 2021 (Rob Halff)